Architektura romańska rozwijała się w X-XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.

Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.

Ogólne cechy charakteryzujące architekturę romańską

Podstawowymi cechami wyróżniającymi architekturę romańską od stylów wcześniejszych i późniejszych to addycyjność brył i separatyzm wnętrz. Pierwszy termin oznacza, że budynek romański składa się z prostych brył geometrycznych (prostopadłościanów, walców i półwalców) zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich (bez płynnego ciągłego przechodzenia jednej w drugą), nakrytych osobnymi dachami. We wnętrzu odzwierciedla to druga z powyższych cech – poszczególne części przestrzeni (nawy, kruchty, chóry, absydy) mieszczące się w widocznych od zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości, nadprożami, łukami, rzędami kolumn itp.

Plan budynku romańskiego często jest oparty na siatce powielanych kwadratów, a proporcje brył i wnętrz budowli romańskich są oparte na prostych zależnościach arytmetycznych – np. nawa główna zwykle jest dwukrotnie szersza niż nawy boczne, długość nawy bocznej jest wielokrotnością (np. pięciokrotnością) jej szerokości, wysokość naw bocznych jest zwykle połową wysokości budynku, itp.) Niektórzy przypuszczają, że zależności takie są wynikiem teologicznej interpretacji fragmentów Pisma Świętego, głoszącego, że Bóg urządził świat "według liczby i miary".

W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju charakterystycznych dla tego stylu (gzymsy arkadowe, biforia i triforia, typowe głowice kostkowe i bazy kolumn i inne).